Kansen voor de hightech-industrie richting 2040

De Nederlandse hightech-industrie staat op een kruispunt. Waar vandaag de dag ASML het paradepaardje is en innovatie in halfgeleiders domineert, ligt de toekomst open voor nieuwe waardeketens, disruptieve technologieën en maatschappelijke impact. In de whitepaper  ‘Hightechindustrie 2040’ schetst TNO een ambitieuze visie: 50 procent van de omzet moet in 2040 uit nieuwe waardeketens komen. Wat TNO betreft staat de maakindustrie aan de vooravond van grote veranderingen.

De wereld verandert razendsnel. De combinatie van klimaatverandering, geopolitieke spanningen en digitalisering transformeert de industrie. Dit opent de deur naar vier kansrijke domeinen waarin hightech-bedrijven een sleutelrol kunnen spelen. Zo groeit door de vergrijzing de zorgvraag explosief. Er is grote behoefte aan technologie voor preventie, vroege diagnose en efficiënte zorg. Denk aan wearables, lab-on-a-chip-systemen, slimme pillen, thuismonitoring, robotica, sensoren in huis en gepersonaliseerde geneeskunde zoals organ-on-chip-technologie. De maakindustrie speelt hierin een sleutelrol door het ontwerpen en produceren van de benodigde hightech-apparaten. Ook liggen er kansen in de koppeling tussen medische technologie en dataplatforms, waarbij patiëntgegevens real-time vertaald worden in gepersonaliseerde zorg. Daarbij is het van belang om na te denken over ethiek en privacy: technologie moet ondersteunend zijn aan de mens, niet sturend.

Urgentie

De energietransitie vraagt bovendien om elektrolysers, duurzame batterijen en recyclingapparatuur. De circulaire economie wordt concreet met demontagetechnologie, photonic delamination en power-to-chemicals. Ook technologie voor smart grids, zonlichtaangedreven chemische processen en duurzame productieapparatuur biedt nieuwe kansen. Nederland kan hier koploper in worden als het lukt om onderzoek, industrie en beleid goed te laten samenwerken. De urgentie is hoog: de industrie is verantwoordelijk voor een aanzienlijk deel van de uitstoot en het grondstoffengebruik. Daarnaast zorgt de groeiende aandacht voor ESG-criteria (Environmental, Social & Governance) extra druk en biedt het kansen om duurzaamheid in de kern van de bedrijfsstrategie te verankeren.

Technologieën als AI, quantum en fotonica bieden nieuwe kansen voor dataverwerking, communicatie en rekenkracht. In dit derde domein ligt veel potentie voor de ontwikkeling van nieuwe machines, sensoren, communicatiesystemen, edge computing, neuromorfe technologieën en 6G-componenten. Denk aan toepassingen in logistiek, infrastructuur, mobiliteit en energiebeheer. Bedrijven die nu investeren in deze domeinen, veroveren straks leidende posities in internationale markten. Het vraagt wel om langetermijnvisie: veel van deze technologieën zitten nog in het pre-commerciële stadium. Bedrijven doen er goed aan om samen te werken met universiteiten, hogescholen en start-ups die zich in deze domeinen specialiseren.

Veiligheid en defensie

Tot slot is er het domein van veiligheid en defensie: door de geopolitieke instabiliteit neemt de vraag naar betrouwbare defensietechnologie toe. Nederlandse hightech kan hierop inspelen met radarsystemen, drones, autonome systemen, laser-satellietcommunicatie, quantumdetectie, geïntegreerde informatiesystemen en zelfs human enhancement-technologie. In deze sector is samenwerking met Europese partners essentieel, omdat nationale markten vaak te klein zijn voor grootschalige ontwikkeling. De defensiemarkt is bovendien sterk politiek gestuurd, wat samenwerking tussen overheid en bedrijfsleven noodzakelijk maakt. Een sterke positie in deze markt vraagt ook om investeringen in vertrouwensrelaties, standaardisatie en interoperabiliteit van systemen.

Strategische autonomie

Waar globalisering jarenlang leidend was, groeit nu de behoefte aan strategische autonomie. De maakindustrie krijgt hierdoor kansen om productie terug te halen naar Europa. Decentrale, flexibele productie met behulp van slimme fabrieken maakt reshoring haalbaar. Ook de wens om minder afhankelijk te zijn van kritieke materialen biedt ruimte voor innovatie in hergebruik, alternatieve grondstoffen en efficiënt materiaalgebruik. De recente verstoringen van wereldwijde ketens – van chips tot grondstoffen – onderstrepen de noodzaak om weer grip te krijgen op de productiebasis.

Voor bedrijven betekent dit concreet: investeren in lokale productiecapaciteit, redundantie in toeleveranciers, betere monitoring van de keten en digitalisering van het volledige supply chain-proces. De maakindustrie kan zich hiermee ook sterker positioneren richting klanten die duurzaamheid, betrouwbaarheid en traceerbaarheid steeds belangrijker vinden. Denk aan markten zoals automotive, hightech landbouw en biomedische apparatuur – alle zeer afhankelijk van betrouwbare, veerkrachtige systemen.

Acht transformaties als kapstok voor actie

TNO onderscheidt acht noodzakelijke transformaties om deze kansen te benutten. Voor de maakindustrie zijn met name deze vier essentieel:

1. Slimme productie: Digitalisering, AI en autonome systemen maken enkelstuksproductie tegen massakosten mogelijk. Investeringen in digital twins, robotica, realtime dataverwerking en standaardisering zijn cruciaal. Slimme productie is niet alleen efficiënter, maar ook duurzamer en beter schaalbaar. Belangrijk is dat ook het mkb toegang krijgt tot deze technologie. Hier ligt een taak voor overheden en brancheorganisaties om belemmeringen weg te nemen en succesverhalen zichtbaar te maken.

2. Bestendige waardeketens: Flexibiliteit en veerkracht in de toelevering worden essentieel. Dat vraagt om heroverweging van sourcingstrategieën, ketenverkorting en meer grip op kritieke onderdelen. Oplossingen liggen in meervoudige toeleveringsstructuren, digitale ketenplatforms en regionale samenwerking. Daarnaast helpt het als bedrijven scenario’s ontwikkelen: wat als …?

3. Circulaire waardeketens: De sector moet inzetten op hergebruik en ontwerp voor demontage. Bedrijven die hun producten zo ontwerpen dat onderdelen eenvoudig kunnen worden vervangen of hergebruikt, verlagen hun milieu-impact en vergroten hun marge. Circulair denken moet geïntegreerd worden in de engineering, de inkoop en het businessmodel. Ook hier geldt dat systeeminnovatie – met betrokkenheid van leveranciers én afnemers – onmisbaar is.

4. Nieuwe waardeketens: Veel toekomstige omzet komt uit toepassingen en markten die vandaag nog niet bestaan. Het mkb heeft vaak onvoldoende slagkracht om hier zelf op in te springen. Daarom zijn fieldlabs, gezamenlijke ontwikkelprogramma’s en toegang tot testinfrastructuur onmisbaar. Ook een beter werkende R&D-financiering is cruciaal. Risicospreiding via consortia of publiek-private samenwerking verlaagt de drempel om in te stappen.

Samenwerken is het nieuwe concurreren

Nederland heeft sterke troeven: compacte ecosystemen, korte lijnen tussen bedrijven en kennisinstellingen, en een lange traditie in samenwerking. Die kracht moet nu benut worden. In nieuwe markten is samenwerking onmisbaar; geen enkel bedrijf beschikt over alle competenties die nodig zijn voor quantumtechnologie of medische AI-oplossingen.
TNO pleit voor publieke regie bij systeeminnovaties: het ontwikkelen van gedeelde digitale infrastructuur, standaarden, open platforms en het coördineren van gezamenlijke investeringen. Ook de rol van OEM’s als ketenregisseurs is cruciaal. Grote spelers kunnen als ‘lanceerklanten’ fungeren voor kleinere bedrijven die innovatieve technologie ontwikkelen.

Een goed voorbeeld is de opkomst van digitale ecosystemen in de maakindustrie, waarin data tussen partners wordt gedeeld via een gedeeld platform. Dat vraagt om vertrouwen, maar levert concurrentievoordeel op: snellere innovatie, minder verspilling en betere afstemming tussen partners. Standaarden zoals het Digital Product Passport of DTI-OS (Distributed Technical Intelligence Operating System) worden hierin onmisbaar. Naarmate de complexiteit van technologie toeneemt, neemt ook de waarde van samenwerking exponentieel toe.

Beleidsagenda

Zonder visie van de overheid redt de sector het niet. De maakindustrie heeft behoefte aan stabiel en voorspelbaar beleid, gericht op langetermijndoelen. Dat geldt voor regelgeving rond duurzaamheid, databeheer, productveiligheid en circulaire economie. Maar ook voor investeringszekerheid, want bedrijven investeren alleen als de spelregels niet telkens veranderen.

TNO roept op tot het formuleren van een Nationale Hightech Strategie en de oprichting van een structureel financieringsinstrument, voortbouwend op de ervaringen met het Nationaal Groeifonds. De financiering van deeptech-innovatie, het opzetten van pilotlijnen, en het doorontwikkelen van sleuteltechnologieën moet geborgd zijn voor de lange termijn. Zonder deze stimulans komt Nederland als innovatieleider onder druk te staan, zeker in concurrentie met grootmachten als de VS en China.

Daarnaast moet menselijk kapitaal topprioriteit krijgen. Er is een groeiend tekort aan technici op alle niveaus. Om dit op te lossen zijn nodig: betere beeldvorming rond techniek, een aantrekkelijker onderwijsaanbod, bij- en omscholingstrajecten en een versoepeling van de instroom van internationaal talent. Ook bedrijven kunnen meer doen, door in te zetten op zij-instromers, modulair opleiden en een cultuur van continu leren. Hierbij helpt het als ook kleine bedrijven toegang hebben tot scholingsbudgetten, netwerkleren en regionale opleidingsinitiatieven.

Toekomstscenario’s: zo ziet 2040 eruit

Stel je een fabriek voor waarin medische apparaten op aanvraag worden geproduceerd, met behulp van AI en data van patiënten. Productie, levering en afvalverwerking zijn volledig geautomatiseerd, modulair en circulair. Of denk aan een chipfabriek waar fotonica en quantumtechnologie samenkomen in microproductie op nanoschaal.

Een ander voorbeeld? Zie voor je hoe een machinebouwer in samenwerking met kennisinstellingen een elektrolyser ontwikkelt die op zonne-energie werkt, met onderdelen die grotendeels gerecycled zijn. De impact op CO₂-uitstoot, energiegebruik en strategische afhankelijkheid is enorm. En dat alles geproduceerd binnen Europa, met Nederlandse technologie.

Ook denkbaar: een mkb-onderneming die als toeleverancier aanhaakt in een internationale waardeketen voor satellietcommunicatie. Door te investeren in slimme productie en datasamenwerking weet het bedrijf concurrerend te blijven – en relevant – in een markt waarin kennis, snelheid en betrouwbaarheid tellen.